Αινιγματικός φιλόσοφος και συγγραφέας, ο Patanjali υπήρξε ο πιο γνωστός υπέρμαχος της Samkhya, μια από τις έξι κλασικές σχολές της Ινδικής φιλοσοφίας. Σχεδόν κάθε δάσκαλος της Γιόγκα έχει μελετήσει μέχρι κάποιο σημείο την πραγματεία του, τις Σούτρες (Yoga Sutras), που θεωρείται η πρώτη συστηματική παρουσίαση της Γιόγκα. Στη πραγματικότητα κανείς δεν ξέρει με βεβαιότητα ποιος ήταν ο Patanjali, αν και οι εικασίες είναι αρκετές. Ήταν ένας απλός συντάκτης γραμματικής, ήταν ένας δάσκαλος της φιλοσοφίας Samkhya, ή μήπως ήταν μια ενσάρκωση του Shesha, (Ινδική θεότητα);
Οποίος κι αν ήταν ότι και αν έκανε, κατάφερε με επιτυχία να κωδικοποιήσει τις έννοιες μιας αρχαίας και προφορικής παράδοσης. Η συλλογή του από τις 195 Yoga Sutras (Σούτρες-λακωνικές δηλώσεις) αποτελεί την πρώτη πρακτική διατριβή στο πώς να ζει κανείς τη καθημερινότητα, αρχίζοντας από το πώς κανείς ορίζει τον εαυτό του μέσα στη κοινωνία, μέχρι το πώς θα φτάσει να επιτύχει τη τελική απελευθέρωση και τη πνευματική φώτιση. Επειδή ο Patanjali πίστευε ότι για να επιτευχθεί η πνευματική φώτιση χρειάζεται η βοήθεια ενός δάσκαλου, οι Σούτρες θεωρούνται ένα οδηγός προς τους δάσκαλους και ένα βοήθημα για τις διδασκαλίες.
O Patanjali είχε ενστερνιστεί την δυιστίκη αντίληψη των φιλόσοφων της Samkhya σχετικά με την ύπαρξη. Από τη μια πλευρά έλεγε υπάρχει ο purusha, ο πανταχού παρών, ο αιθέριος παντογνώστης. Αρσενικός, δίχως μορφή, όχι προφανής, o purusha συνδέεται με το τίποτα, ακίνητος και όμως κυρίαρχος, απλά βλέπει τα πάντα και ξέρει τα πάντα. Και από την άλλη πλευρά υπάρχει η prakriti που είναι η φύση ενσαρκωμένη. Θηλυκή, εμφανής, δυναμική, η prakriti βρίσκεται σε μια διαρκή κίνηση ενώ δημιουργεί και αλλάζει. Ουσιαστικά αποτελεί ότι είναι έκδηλο σε αυτό το κόσμο. Υφίσταται για να υπηρετεί τον purusha, η prakriti είναι ασυνείδητη και άψυχη. “Η φύση είναι υπαρκτή”, σύμφωνα με τον Patanjali, μέσα από την πολυμερή αλληλεπίδραση των τριών gunas (ιδιότητες) – sattva (λεπτή), rajas (δραστήρια) και tamas (νωθρή) που αντιπροσωπεύουν τις ορατές διαστάσεις της. Ο Patanjali ευθυγραμμίζει τα τρία gunas με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά της ανθρώπινης φύσης. Όταν το στοιχείο sattva παρουσιάζεται, σύμφωνα με αυτή τη φιλοσοφία, η ενέργεια είναι ανάλαφρη, καθαρή και χαρούμενη, η επικράτηση του στοιχείου rajas δημιουργεί παθιασμένα αισθήματα, επιθυμίες ακόμα και πλεονεξία ή απληστία, και επέρχεται η προσκόλληση στα κοσμικά αγαθά. Όταν το στοιχείο tamas παίρνει τον έλεγχο της ανθρώπινης φύσης φέρνει ότι είναι αργό, βαρύ, παχύ και μπορεί να δεσμεύσει κάποιον στη νωθρότητα, τη μελαγχολία ή την απόγνωση. Όπως και άλλοι φιλόσοφοι της Samkhya, ο Patanjali πίστευε ότι τα δείνα των ανθρώπων άρχιζαν όταν εκείνοι αποκτούσαν προσκολλήσεις σε εξωτερικά φαινόμενα, όταν ήταν εξαρτημένοι από τους καρπούς των πράξεων τους, ή όταν οι επιθυμίες τους, (όλα τα ‘πρέπει’, τα ‘θέλω’, τα ‘χρειάζομαι’) στη ζωή, τους τραβούσαν μακριά από τη σύνδεσή τους με μια υψηλότερη συνείδηση. Ο Patanjali φρονούσε ότι η διαμάχη ανάμεσα στα gunas ήταν η πηγή όλων των δεινών. Το sattva μπορεί να φέρνει αισθήματα χαρούμενα ή ευφορίας κατέληγε ο Patanjali αλλά η προσκόλληση σε αυτή την ευφορία μπορεί να οδηγήσει στη πλεονεξία του raja, ή να σε οδηγησει στη μελαγχολια του tamas.
Ο Patanjali έγραψε ότι μόνο η σκληρή δουλεία ( karma yoga ) και ο βαθύς διαλογισμός ( jnana yoga ) μπορούν να αποκαλύψουν τα δείνα και να οδηγήσουν στην απελευθέρωση από αυτά. Ουσιαστικά πίστευε ότι μόνο με την προσήλωση στο μονοπάτι των οκτώ πτυχών ( ashtanga yoga ), ένας yogi θα μπορούσε να δαμάσει τα τρία gunas κα να τα φέρει σε ισορροπία, δηλαδή στην αρχέγονη φύση τους. Καταλήγοντας ο Patanjali είπε, ότι απελευθερώνοντας τις προσκολλήσεις στο φυσικό κόσμο ένας yogi επιτρέπει στην υπερβατική ποιότητα του purusha να λάμψει μέσα από το πραγματικό Εαυτό του. Αν και οι yogis της εποχής απέρριψαν τελικά το δυϊσμό του Patanjali εξ’ ολοκλήρου, συνέχισαν να χρησιμοποιούν και να επεκτείνουν το μονοπάτι των οκτώ πτυχών. Αυτός ο συνδυασμός της πρακτικής ακόμα χρησιμοποιείται σαν εργαλείο για τη ζωή και ως μέσο για τη πνευματική φώτιση. Παρόλα αυτά οι σύγχρονοι δάσκαλοι δεν θεωρούν πλέον ότι οι μαθητές πρέπει να κυριαρχήσουν και τις οκτώ πτυχές με επιτυχία για να ασκήσουν τη yoga.
